۱۳۹۶ فروردین ۱۴, دوشنبه

کلاه‌ قرمزی و سنت رام کردن

مجموعه‌ی کلاه قرمزی برای کودکان ساخته می‌شود، در حالی که درکش از دنیای کودکان متحجرانه است و به نظر هم نمی‌رسد در طول این سال‌ها‌ برای به روز کردن این درک تلاشی کرده باشد. زمانی که پخش تلویزیونی مجموعه شروع شد، بچه‌ها از دیدنش لذت می‌بردند. هم به خاطر این که طنز و محتوایش برایشان قابل فهم بود و هم این که برای بچه‌ها فرصت هم‌ذات پنداری با شخصیت‌هایی را می‌داد که رفتار و گفتار و احساسات‌شان تداعی‌کننده‌ی حس و حال زندگی روزمره‌‌‌‌ی خودشان بود. حس و حال بچه‌هایی که بازیگوش و سر به هوا اند، مدام سوال می‌پرسند، برای رسیدن به خواسته‌هایشان سماجت می‌کنند، ناپخته و کم تجربه اند و با بزرگ‌ترهایی احاطه شده‌اند که می‌خواهند آن‌ها را کنترل کنند. کلاه قرمزی و آقای مجری نماینده‌ی کودک و بزرگسال بودند و در موازنه‌ی قوا میان آن‌ها، نمی‌شد به‌راحتی قضاوت کرد که کدام طرف قدرت بیشتری دارد. و طبیعتا مثل همه‌ی آثار خوب کودک و نوجوان (اعم از کتاب و موسیقی و نمایش) برای مخاطب بزرگسال هم جذاب بود.

اما به تدریج تهیه‌کنندگان مجموعه طمع کردند. از این که بزرگ‌ترها هم از مجموعه لذت می‌بردند خوش‌شان آمد و محتوای برنامه‌ها کم کم به سمت ذائقه و فهم بزرگسالان تمایل پیدا کرد و با وجود این که همچنان مخاطب خود را کودک می‌دانند، محتوای آموزشی گل‌درشتی که سعی دارند انتقال بدهند، برای خوش آمدن و خنک کردن دل بزرگسال است. بزرگسالی که از دست کودک کلافه است، از شیطنت‌هایش جان به لب شده، از این که کودک در تعطیلات نوروزی لای دست و پایش بوده و هی مجبور بوده خواسته‌هایش را اجابت کند، بیچاره شده و می‌خواهد او را سر جایش بنشاند، با آقای مجری هم‌ذات پنداری می‌کند؛ آقای مجری‌ای که مدام سر عروسک‌ها داد می‌زند، امر و نهی‌های مکرر می‌کند، غر می‌زند و در صورت لزوم سرزنش و تهدید می‌کند.

این تغییر مسیر در برنامه، هم با زیاد کردن عروسک‌ها صورت گرفته (تا امکان توزیع این حجم از سرزنش و تذکر فراهم شود) و هم با نوشتن متن‌هایی که آن‌قدر اسیر دغدغه‌های آموزشی شده‌اند که دیگر سیالی و تیزی ذهن کودکانه را ندارند. مثلا دیالوگ‌هایی که اوایل برای کلاه ‌قرمزی یا فامیل دور زیاد نوشته می‌شدند - انگار که نوشته نمی‌شدند و خود عروسک‌ها زبان باز می‌کردند - بی‌پروا و طبیعی بودند. ولی الان همه چیز در چارچوب‌های ذهن کنترل‌گر آقای مجری‌ است. بی دلیل نیست که الان تماشای مجموعه بیش از این که سرگرم کننده و خنده‌دار باشد کلافه کننده است، یا در بهترین حالت، نوستالژیک.

کودکان، دیگر با دیدن این مجموعه حال خوبی پیدا نمی‌کنند. نسبت به دنیای کودکانه‌شان احساس گناه می‌کنند و از این که این‌قدر روی اعصاب بزرگ‌ترها هستند شرمنده می‌شوند. به خنده‌هایشان وقتی جیگر جمله‌هایش را با نعره تکرار می‌کند یا آقای مجری سر کلاه قرمزی داد می‌زند نگاه نکنید. پشت این خنده‌ها لزوما حال خوش نیست. تلنبار شدن همه‌ی حس‌هایی است که در طول روز، بارها و بارها تجربه می‌کنند و بلد نیستند بیانش کنند. کمترین کارکرد این نمایش برای آن‌ها می‌توانست کمک به بیرون ریختن و خالی شدن باشد.

گولِ های و هوی بچه‌های امروز را نباید خورد. همچنان بچه اند. ولی بچه‌های امروزی اند و نیازمند بزرگسالان امروزی. نگاه تربیتی مجموعه‌ی کلاه قرمزی امروزی نیست. از بالا به پایین است. کودک موجود وحشی و سرکش و لجباز و هوس‌ران و بازیگوشی است که باید توسط بزرگسال رام شود. بزرگسال همه چیز دان است. از کنج‌کاوی‌های کودک لذت نمی‌برد. از رفتار و گفتار کودک شگفت‌زده نمی‌شود. همه چیز را از قبل می‌داند و قرار است همه‌ی این دانایی را، در مسیر تربیت و از راه تذکر و توصیه و سرزنش و حتی تهدید و تنبیه، به کودک انتقال بدهد. آقای مجری نماینده‌ی این نوع بزرگسال است. لحظه‌ای نیست که با دیدن رفتاری از عروسک‌ها ذوق کند، کنجکاو شود، به خودش شک کند، در مورد موضوعی به فکر فرو رود یا از عروسک‌ها (بچه‌ها) چیزی یاد بگیرد و خودش را اصلاح کند. بچه‌ها هستند که باید با دیدن این مجموعه آدم‌تر شوند، چیزهای زیادی را به مستقیم‌ترین شکل ممکن یاد بگیرند و در نهایت به عنوان بزرگسالانی «آماده» و «مطیع» وارد اجتماع شوند (اتفاقی که در کامل‌ترین شکل در مدرسه می‌افتد). با این نگاه، کودک و زندگی کنونی او به خودی خود فاقد ارزش اند. تمام ارزش، درون کودک نهفته است و با هدایت بزرگسال است که این ارزش نهفته به فعلیت می‌رسد. ارزشی که ما به ازای مشخص بیرونی دارد و از پیش توسط جامعه به روشنی تعریف شده و همه‌ی تلاش بزرگسال، قرار دادن کودک در این مسیر است.

اما فرض بگیریم که مجموعه نگاه کهنه‌ای به کودک دارد و قصد دارد از بالا و مستقیم به کودک آموزش‌هایی بدهد. با مرور بخش‌هایی از برنامه ببینیم چه مفاهیمی، مستقیم یا غیر مستقیم آموزش داده می‌شوند:

- بیشترین و پر تکرارترین مفاهیمی که در هر برنامه موضوع صحبت اند از این قرارند: سلام و خداحافظی، تبریک عید، کم بخوریم، صبر کنیم تا تعارف‌مون کنن.

- بیشترین صفاتی که در مورد بچه‌ها استفاده می‌شوند، خوب و بد اند. بچه‌ی خوب و بچه‌ی بد. بچه‌ی بد همه‌ی آن چیزهایی است که بچه را بچه می‌کند. بچه‌ی خوب آدم بزرگی است که ابعادش کوچک است. مصداق بچه‌ی خوب پسرخاله است که در معدود موقعیت‌هایی هم که کار بچگانه‌ای می‌کند از طرف آقای مجری تذکر می‌گیرد که: از تو بعیده. بچه‌ی خوب دیگر ببعی است، دو زبانه و موقر و باهوش.

- از بین ده شخصیت اصلی، فقط یک عروسک دختر است. بدون در نظر گرفتن خود آقای مجری، می‌شود یک دهم که اگر میزان نقش و حضوری که دختر همسایه در برنامه دارد را هم در نظر بگیریم می‌شود هیچ. البته یک شخصیت دیگر هم به نام جیگر داریم که خیلی جاها تداعی کننده‌ی کلیشه‌هایی است که دست اندرکاران برنامه در مورد زن دارند: احساساتی و بی‌عقل که همیشه دچار سوءتفاهم می‌شود. این نقشی است که جیگر به صورت ثابت دارد و هر زمان که به مناسبتی نقش زن را ایفا می‌کند هم در واقع همین نقش ثابت است که تکرار می‌کند. هرچند در صفحه‌ی معرفی‌اش در ویکی نوشته شده مذکر. این وجه در بخش‌هایی در قالب نیروی کار فرودست ظاهر می‌شود که همچنان احساساتی و بی‌عقل و هوچی‌گر است.

- عروسک‌های عزیزم ببخشید و فامیل دور و آقای همساده به وضوح بچه نیستند و به نظر می‌رسد اضافه شدن‌شان به برنامه در راستای همان طمع دست‌اندرکاران برای جذب مخاطب بزرگسال است. ولی آقای مجری با آن‌ها هم مثل بچه‌ها رفتار می‌کند. انگار آدم بزرگ‌های کم ارزش‌تری اند که حتی اگر از نظر سن و سال کم از آقای مجری ندارند، از نظر فهم و شعور کم دارند. نقش سرایدار و خدمتکار خانه‌های اشراف را تداعی می‌کنند و رفتار آقای مجری با آن‌ها تحقیرآمیز و از موضع بالاست.

- تنها کسی که اجازه دارد با بقیه تند و غیرمحترمانه صحبت کند آقای مجری است. در کل، هر جا آقای مجری می‌گوید: «بچه‌ها» به سادگی می‌توان آن را جایگزین کرد با «حیوان‌ها».

- وقتی مهمان دارند، در حضور مهمان‌ها با بچه‌ها خوش‌رفتاری می‌شود، ولی بچه‌ها می‌دانند که به محض رفتن مهمان، توبیخ و سرزنش و تحقیر می‌شوند (روی تحقیر تاکید می‌کنم). بچه‌ها همیشه کار بدی کرده‌اند که باید برایش تنبیه شوند. در عین حال آقای مجری مدام یادآوری می‌کند که توی این ایام باید خوش‌رفتار و مهربان باشیم. یعنی حتی در همان فضای سنتی بالا به پایین هم، بزرگ‌تری که اینجا می‌بینیم اساسا عصبی و تندخو و بی‌حوصله است که کارش فقط ادب کردن بچه‌ها است. چون با همان نگاه سنتی تربیتی هم می‌شود با بچه‌ها با عزت و احترام رفتار کرد و در عین حال آموزش‌هایی را هم -هرچند مستقیم و بی‌خاصیت- به آن‌ها داد. ولی نگاه سنتی این برنامه، حتی در این حد هم نیست. بچه‌ها احترام هم ندارند. عزت نفس‌شان گرامی داشته نمی‌شود. تحقیر می‌شوند.

- در قسمتی از برنامه برای نشان دادن ارتباط حاوی کنایه و متلک (که اصلا موضوع بچه‌ها نیست و معلوم نیست چرا باید قاطی برنامه‌ی بچه‌ها باشد) دو گروه قرار است نمایش بازی کنند. در نمایش یک گروه، زن و شوهری هستند که با متلک با هم صحبت می‌کنند و موضوع صحبت، رابطه‌ی زن و شوهر است. درواقع مشاجره‌ی زن و شوهری است. گفتگوی بین زن و شوهر گروه دوم در مورد این است که آیا مرد از ننه جانش دل کنده یا نه. مردهای دو گروه از بدبختی و بیچارگی و خستگی حرف می‌زنند و این که صبح تا شب کار می‌کنند تا شکم این دو تا (زن و بچه) را پر کنند. مرد زحمت‌کش بیرون خانه و زن آش بپزِ نشسته توی خانه که چشمش به در است. در بخش‌های زیادی از برنامه (از جمله نمایش‌هایی که در پایان خیلی از قسمت‌ها پخش می‌شوند) این کلیشه‌ها تکرار می‌شوند. جایی از قول دست اندرکاران مجموعه خواندم که برنامه را برای مخاطبان کل کشور می‌سازند و حواس‌شان به این گستردگی هست. و واقعا هم برنامه‌ای که از شبکه‌ی دو سیما پخش می‌شود مخاطبان گسترده‌ای دارد و خیلی مهم است که حواس تهیه کنندگان به این گستردگی باشد. اما چه کسی گفته بچه‌های کل کشور قرار است با همین کلیشه‌های مرسوم بزرگ شوند؟ اگر یک برنامه‌ی تلویزیونی به این پرمخاطبی هم قرار است همان تصویرهای کج و معوج مرسوم را نشان‌مان دهد پس کجا فرصت کنیم تصویر دیگری ببینیم؟ تهیه کنندگان و نویسندگان مجموعه‌ باید برای ساخت برنامه‌ای برای این گروه سنی مهم و حساس و با این گستره‌ی تاثیرگذاری، شناختی حداقلی از کودک و خانواده داشته باشند. انتظاری که اصلا زیاد نیست و با تلاش مختصری هم برآورده می‌شود. فقط کافی است ضرورتش را متوجه شوند و احساس نیاز کنند.

و اگر هم به سمت مخاطب بزرگسال تغییر مسیر داده‌اند، این تغییر را به صراحت اعلام کنند و کج‌دار و مریز سعی در نگه داشتن همه نداشته باشند. هرچند که محتوای کنونی برنامه هم برای بچه‌ها مضر است و هم برای بزرگترها.

۶ نظر:

  1. :: نقدی به شدت یک‌ سو نگرانه بود. شما خودتون برای خودتون پیش‌فرض‌هایی قرار می‌دید و بر اساس همون پیش‌فرض‌ها تحلیل و نتیجه‌گیری هم می‌کنید. مثالش بحثتون درباره شخصیت جیگر. به هیچ وجه شخصیت هوچی گری نداره. اتفاقا شخصیتش دقیقا نقطه مقابل فامیل دوره. هرچقدر فامیل دور موذی و آب‌زیرکاه، جیگر صادق و رک و درسته.هرچند که گیراییش ضعیفه. به همین خاطر هم در اکثر مواقع باهم دچار مشکل میشند. اینکه توی یه نمایش خاص نقش زن رو بازی کرده که توش هی تاکید میکنه "بیست سال منو بیرون نبردی" دلیل نمیشه این شخصیت رو نماد زن بدونید. در بسیاری از نمایشای دیگه نقش برادر و دوماد و پدر رو هم بازی کرده.
    :: اینکه این برنامه صرفا برای کودکان باشه، بنده هم قبول دارم که چنین نیست. اما من به نوعی این مجموعه رو مثل "قلعه حیوانات" اورول می‌بینم. اینکه طهماسب دائما غر می‌زنه، نشونه این نیست که داره روش درست رو یاد میده. شاید به نوعی استفهام انکاریه. دلیلش هم وجود شخصیتی مثل دیویه که همه چیز رو برعکس میگه. توی یکی از قسمتا آقای مجری به صورت ضمنی میگه "چرا ماها دلمون یه چیز میگه زبونمون یه چیز دیگه".
    :: در بحث مطیع بچه‌ها هم باهاتون مخالفم. توی اکثر داستانا این عروسکا یه کارایی می‌کنند که حتی آدم بزرگا هم جراتش رو ندارند. خونه فلانی رو آتیش می‌زنند. ماشین و موتور میارن توی خونه. توی اتاق عمل میرن و شیرینی میریزن توی شکم بیمار. اینکه آقای مجری در مورد این آتیش سوزوندنا غر بزنه خب یه چیز طبیعیه. اما نفس یاغی‌گری رو بنده به روشنی توی این داستانا می‌بینم. شما توش مطیع بودن می بینید؟
    :: اینکه آقای مجری نماد آدم بزرگاست قبول دارم. اما عروسک‌هایی که بزرگ‌اند این‌طوری نیستند. هرکدوم از اینا یکی از ویژگی‌های بد و به شدت بزرگ‌نمایی شده جامعه ما رو داره و به نوعی میزان مسخره بودن اون رفتار رو به حد اعلا نشون میده. مثل آقای همساده که کلا داره روضه حضرت عباس می‌خونه برای خودش؛ اینکه چقدر بدبخته، چقدر بدشانسه. یا عزیزم ببخشید که انقدر درگیر حواشی میشه که خود هدف رو از موضوعیت می‌ندازه. یا فامیل دور که به شدت فرصت طلب و ریاکاره؛ کسی که نه اینور در براش مهمه نه اونور در بلکه خود در مسئله‌شه. هر کدوم از اینا نماد اون چیزی که اون بچه نباید بهش تبدیل بشه و اصلا به خاطر همین به شکل عروسکی در اومده برعکس آقای مجری.
    :: در آخر هم شاید همه این حرفایی که زدم پیش‌فرضای من باشه. ولی به نظرم در کنار بحث شما با هم می‌تونند تصویر واقع‌بینانه‌تری ارائه بدند.

    پاسخحذف
    پاسخ‌ها
    1. من برای نقد از پیش‌فرض‌ها و برداشت‌های شخصیم رهایی ندارم و صرفا با خوندن پیش‌فرض‌ها و برداشت‌های دیگران اه که ممکن اه تغییری توی ذهنیاتم بدم. توی این سال‌ها جز هواداری و تب و تاب برای تماشای سری جدید، حرف جدی‌ای در مورد این مجموعه نشنیدم و خوشحالم اگر این متن به گفتن و شنیده شدن این نقدها کمک کرده باشه.

      حذف
  2. به فکر فروبردم چیزی که نوشتی.
    البته من امسال چیزی ندیدم از این مجموعه. از مجموعه ی پارسال هم سرجمع ده قسمت شاید دیده باشم و باید بیشتر ببینم؛ اما یه جاهایی کاملن باهات موافقم و یه جاهایی با دیده ی شک نگاه می کنم و به نظرم کمی اغراق داره نوشته ت؛ مثل اون جایی که مثلن می گی "بچه ها" رو می شه با "حیوان ها" جایگزین کرد یا از نوعی خشونت آشکار آقای مجری حرف می زنی.
    در این ادعای کلی باهات موافقم و خیلی خوب اشاره کردی که این مجموعه مخاطبش رو گم کرده و مشخص نیست می خواسته برای کودکان باشه یا بزرگسالان و این نکته ی منفی بزرگی ست. به نظر من هم شخصیت هایی آورده که به شکلی نمادین نماینده ی آدم بزرگ هایی از جامعه ی ما باشن تا پیامی رو به مخاطب بزرگسال بده و هیچ ارتباطی با بچه ها نداره. تو اون بازتولید کلیشه های جنسیتی هم که تو پاراگراف یکی مونده به آخر در موردش نوشتی هم کاملن باهات موافقم.
    اما راستش من بیشتر از اون که یه جوری خشونت و تهدید جدی و تحقیر رو در کلام آقای مجری ببینم، بیشتر یه جور کلافگی رو درش می بینم که به ستوه اومده از کارهای این جمع اما پذیرفته که باید کنار اومد و تاب آورد و نرمی کرد. هرچند، می پذیرم که این دربردارنده ی نگاه کهنه ای است و همون بالا به پایین که گفتی.
    در مورد جیگر هم رأی ت برام عجیب بود. من هرگز (البته در همون حدود 10 قسمتی که می گم) احساس نکردم که جیگر زنه. بیشتر برام نماینده ی قشری از آدم هایی است که اتفاقن از جریانات سردرمیارن و می فهمن، گیریم که احساساتی هم هستن. به خصوص با اون تکیه کلامش که مستقیم از فیلم هامون گرفته شده بود؛ جایی که حمید هامون تو دادگاه داد می زنه: "این زن سهم منه، حق منه، عشق منه"، بیشتر برام تداعی کننده ی همچین تیپیه.

    پاسخحذف
    پاسخ‌ها
    1. در مورد نگاه تحقیرآمیز آقای مجری به نظرم دنبال کردن بیشتر مجموعه و کلا حساس بودن به تحقیر بچه‌ها تعیین کننده ست. توی سری‌های اول، آقای مجری همین آدم کلافه‌ای بود که تو می‌گی. ولی کم کم انگار از کلافگی در اومده و تهاجمی شده. بچه‌هایی مثل خود کلا قرمزی که قبلا خیلی حضور و دیالوگ داشتن الان خیلی کمتر حرف می‌زنن و ابراز وجود می‌کنن. برای من تداعی کننده‌ی خانواده‌ی پدرسالاری اه که به تدریج بچه‌ها کمرنگ و کم حرف می‌شن چون امیدی به شنیده شدن ندارن یا می‌ترسن باهاشون بد برخورد شه.

      حذف
    2. تیپ‌ شناسیت از جیگر جالب بود :)

      حذف